کافئین یک ماده شیمیایی خوراکیست که خاصیت قلیایی دارد. این ماده در دانه های قهوه، برگ چای، دانه های کاکائو و کولا یافت می شود. کافئین سیستم عصبی مرکزی (CNS) را تحریک کرده و از این طریق باعث می شود بتوانید هوشیار بمانید و از خستگی جلوگیری می کند.طبق گزارشات، قهوه توسط یک چوپان آمریکایی کشف شد؛ او متوجه شد که وقتی بزهایش گیاه قهوه را میخورند فعالیت وانرژی بیشتری دارند.امروزه 80 درصد از جمعیت جهان روزانه یک محصول کافئین دار مصرف می کنند و این تعداد در بعضی مناطق آمریکا به 90 درصد نیز میرسد. قهوه و چای منابع اصلی تامین کافئین در رژیم غذایی بزرگسالان هستند، درحالیکه نوشابه های کافئین دار و شکلات منابع اصلی کافئین در رژیم غذایی کودکان هستند.توجه داشته باشید که میزان کافئین چای و قهوه بستگی به روش تهیه و آماده سازی آنها دارد.

در اینجا مقدار کافئین موجود در برخی نوشیدنی ها ذکر شده است:

اسپرسو: 240-720 میلی گرم

چای دم کرده: 40-120 میلی گرم

شیرشکلات: 2-7 میلی گرم

قهوه بدون کافئین: 3-12 میلی گرم

نوشیدنی های انرژی زا: 50-160 میلی گرم

نوشابه: 20-40 میلی گرم

همچنین کافئین در ترکیبات برخی دارو های بدون نسخه مثل مسکن ها، قرص های سرماخوردگی و ضد آلرژی یافت می شود. این ماده در مکمل های کاهش وزن نیز وجود دارد.

پس از مصرف،کافئین به سرعت و به طور اساسی در بدن از راه دستگاه گوارش جذب می شود و سپس وارد جریان خون می شود. کافئین مصرف شده در عرض 1الی 1ساعت ونیم بعد از مصرف به ماکزیمم میزان خود در خون میرسد. کافئین جذب شده به راحتی در سراسر بدن توزیع می شود؛ این ماده از سد خونی- مغزی ، جفت (ازطریق جفت به مایع امنیوتیک) عبور کرده و در شیر مادر وحتی مایع منی یافت می شود.

جذب و متابولیسم کافئین در بدن

کبد اولین محل متابولیسم کافئین در بدن است. در بزرگسالان کافئین تقریبا به طور کامل متابولیزه می شود و فقط 1 تا 5 درصد از آن بدون تغییر در ادرار بازیابی میشود. در نوزادان تا سن 8 الی 9 ماهگی توانایی متابولیسم کافئین به شدت پایین است و حدود 85 درصد از آن بدون تغییر از طریق ادرار دفع می شود.نیمه عمر حذف کافئین در بدن بین 3 الی 7 ساعت است.این موضوع میتواند تحت تاثیر مواردی مثل سن، جنس، استفاده از دارو های ضد بارداری خوراکی وسیگار کشیدن نیز باشد. طبق گزارش ها متوجه می شویم که نیمه عمر کافئین  در زنان حدود 20 الی 30 درصد کوتاه تر از مردان است.

سمیت عمومی کافئین

مرگ ناشی از مصرف بیش از حد کافئین رخ نمیدهد و تنها چند مورد نادر در چندین سال اخیر گزارش شده است. دوز کشنده در انسان بالغ حدود 10 گرم برای هر نفر تخمین زده شده است.

مسمومیت با کافئین در بزرگسالان طیفی از نشانه های عصبی بودن، تحریک پذیری، اختلالات خواب، دیورز، آریتمی ، تاکی کاردی(افزایش سرعت ضربان قلب) ، افزایش سرعت تنفس و اختلالات گوارشی .

مسمومیت با کافئین در کودکان نشانه هایی مثل تاکی کاردی(افزایش ریتم ضربان قلب)، آریتیمی، استفراغ شدید، دیورز، تحریک سیستم عصبی مرکزی.مصرف مداوم کافئین در دوز های بالا بطوری که فرد را بصورت مزمن در معرض مسمومیت قرار دهد باعث اختلالات مربوط به سیستم گوارشی و سیستم کلیوی، عضلات و کبد می شود.

کافئین باعث ترشح نور اپی نفرین، دوپامین، سروتونین در مغز می شود.

در حال حاضر عده زیادی بر این باورند که استفاده روزانه کافئین به میزان چهار تا هفت فنجان قهوه و هفت تا نه فنجان چای نشان دهنده ریسک بالا در امر سلامتیست. سو استفاده از کافئین و استفاده مداوم از آن می تواند باعث ایجاد کافئینیسم شود. کافئینیسم سندرومیست که با نشانه های خاصی مشخص می شود از جمله : بی قراری، اضطراب، تحریک پذیری، لرزش عضلات، بی خوابی، سردرد، اختلالات حسی مانند وزوز گوش ، نشانه های قلب عروقی مثل تاکی کاردی و ارتریت، شکایات گوارشی مثل اسهال، استفراغ و حالت تهوع .

مصرف مداوم و بیش از اندازه کافئین(بیش از 400 میلی گرم در روز)  به خصوص در زنان می تواند باعث ناپایداری عضلع دتروسور ( لایه عضلانی موجود در مثانه) شود.

اثرات قلبی عروقی کافئین

مطالعات بالینی اثرات کافئین بر سیستم قلبی عروقی را بررسی کرده اند و به این نتیجه رسیده اند که کافئین در ایجاد آریتمی های قلبی، اختلالات ضربان قلب، کلسترول خون و فشار خون نقش دارد.بررسی ها نشان داده است که یک دوز از کافئین که مقدار آن کمتر از 450 میلی گرم باشد سرعت ضربان قلب را در افراد سالم و بیماران ایسکمیک قلبی تغییر نمیدهد. تحقیقات نشان میدهد کافئین قهوه باعث افزایش LDL خون و کلسترول میشود البته پس از بررسی ها دریافته اند که کافئین تنها ترکیب موجود در قهوه نیست که باعث افزایش سطح کلسترول خون می شود بلکه دو ترکیب الکلی به نام کافستول و کاهوئول نیز در بروز این اتفاق دخیل اند.

تاثیر کافئین بر فشار خون

مطالعات نشان میدهد که مصرف روتین کافئین با دوز بیش از 250 میلی گرم در روز، در بزرگسالان صرف نظر از جنس،سن،نژاد و وضعیت فشار خون باعث افزایش فشار سیستولیک (5 تا 15 میلی متر جیوه) و فشار دیاستولیک (5 تا 10 میلی متر جیوه)می شود. در افراد مسن ، پرفشاری خون در اثر مصرف کافئین ببشتر به چشم می آید.

اثرات کافئین بر استخوان و تعادل کلسیم

طبق بررسی ها، کافئین برای نوجوانان در حال رشد مناسب نیست زیرا کلسیم مورد نیاز استخوان هارا ازبین میبرد و با مصرف هر 170 میلی گرم قهوه، 5 میلی گرم کلسیم از بدن دفع می شود. به همین علت توصیه می شود به اندازه 2 قاشق غذاخوری به قهوه خود شیر اضافه کنید تا تعادل کلسیم در بدن برقرار شود. در یک بررسی بالینی، افرادی که برای 19 روز بطور روزانه 400 میلی گرم کافئین دریافت کردند، در پایان روز 19ام شواهدی از تغییر شکل استخوان ها را نشان میدادند. بطور کلی شواهد نشان میدهد میزان تاثیر کافئین بر استخوان و سطح کلسیم وابسته به مدت زمانیست که فرد کافئین مصرف میکند و همچنین دوز مصرفی آن. مصرف کمتر از 400 میلی گرم کافئین در طول روز باعث بروز تغییرات معنا داری در این زمینه نمیشود.

تاثیرات رفتاری کافئین

کافئین ترکیبیست که اگر به  میزان درست و کافی مصرف شود میتواند  تاثیرات مثبتی بر خلق و خوی افراد بگذارد و خستگی را از آنها دور کرده و انرژی آنها را افزایش دهد.و از سوی دیگر در صورتی که بیش از حد مصرف شود میتواند باعث تحریک پذیری و عصبانیت در افراد شود و بر فعالیت رفتاری شخص تاثیر منفی گذاشته و وی را بیقرار کند. محققان بر این باورند که مصرف زیاد آن تحمل فرد را نسبت به اثرات کافئین بالا میبرد. به یاد داشته باشید که کودکان نسبت به عوارض کافئین حساس تر بوده و مصرف زیاد آن میتواند باعث آسیب های مغزی در آنها شود.

بطور کلی تعدادی از آثار سو کافئین بر سلامت انسان در زیر آمده است:

  • اثرات قلبی عروقی
  • تعادل کلسیم و وضعیت استخوان ها
  • اختلال در جذب ویتامین D و در نتیجه استحکام استخوان ها
  • اثرات رفتاری در بزگسالان و کودکان
  • اثار سو بر رشد جنین هنگام مصرف زیاد توسط مادر باردار
  • اضطراب  و بیقراری و لرزش
  • اختلالات خواب
  • فشارخون بالا و سردرد
  • کاهش جذب آهن
  • خطر کمبود منیزیم در اثر مصرف بیش از حد کافئین
  • کاهش جذب ویتامینB1
  • افزایش خطر سقط جنین
  • تولد جنین با وزن پایین

نکته ای که حائز اهمیت است این است که کافئین میتواند با برخی داروها تداخل داشته باشد و نباید همزمان با آنها مصرف شود مثل دارو های شل کننده عضلانی Zanaflex  و یا داروی ضد افسردگی Luvox .

تاثیرات مثبت کافئین بر سلامت انسان

  • بهبود عملکرد ورزشی : کافئین میتواند آستانه تحمل را در فعالیت های فیزیکی بهبود ببخشد و باعث شادابی و انرژی بیشتر در افراد شود.
  • بیماری پارکینسون و آلزایمر:  نحقیقات نشان داده اند که مصرف کافئین باعث کاهش ریسک آلزایمر و پاکینسون شود.
  • بهبود حافظه بلند مدت
  • احتمال کمتر ابتلا به افسردگی : تحقیقات نشان میدهد هر فنجان قهوه ای که در طول روز نوشیده می شود احتمال بروز افسردگی را تا حدود 8 درصد در افراد کاهش میدهد.
  • محافظت از کبد: طبق تحقیقات کافئینی که افراد مصرف میکنند باعث کاهش احتمال ابتلا به کبد چرب غیر الکلی میشود.
  • احتمال ابتلا به دیابت: مصرف کافئین احتمال ابتلا به دیابت نوع 2 را به دلیل آنتی اکسیدان های موجود در کافئین کاهش میدهد.

نکته: از مصرف مکمل آهن خود همراه با نوشیدنی های کافئین دار بپرهیزید و سعی کنید حدالامکان 2 ساعت قبل و بعد از آن کافئین مصرف نکنید. همچنین نباید مکملهای مولتی ویتامین خود را با نوشیدنی های کافئین دار مصرف کنید.

منابع:

https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0265203021000007840